Εκκλησιαστής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

            Συγγραφέας του βιβλίου είναι ο Σολομώντας. Στο «Εκκλησιαστή» τίθεται ένα σοβαρό ζήτημα. Η έννοια της μετά θάνατον ζωής και ως εκ τούτου η απονομή δικαιοσύνης ή τιμωριών μετά τον θάνατο του ανθρώπου. Μη ξεχνάμε πως την εποχή του Σολομώντος δεν ήταν αποσαφηνισμένα όλα αυτά διότι πρόκειται για εποχή προ της χάριτος. Διά τούτο ο «Εκκλησιαστής» αντιμετωπίζει έντονο πρόβλημα θεοδικίας και απονομής διακαιοσύνης.

Κεφάλαιον πρώτον

            Το γενικό θέμα του βιβλίου «Ματαιότης». Η λέξη αυτή απαντά 39 φορές στο βιβλίο αυτό. «Ματαιότης ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης».

«Τις ωφέλεια» όλως των ανθρώπινων πεπραγμένων αφού ο άνθρωπος πρόκειται να πεθάνει.

            «Ανατέλλει ο ήλιος και δύει..» Είδος ματαιότητας, «πάντες οι χείμαρροι πορεύονται» χύνονται στη θάλασσα, τα ύδατα εξατμίζονται και επανέρχονται ως βροχή. Και τι έγινε; «ό,τι εγένετο» «το γεννησόμενον» αυτό θα γίνει και πάλι. «Ουκ έστι μνήμη τοις πρώτοις», κανείς δεν θυμάται το παρελθόν, διότι παρήλθε. Άρα τελικά όλα θα λησμονηθούν. Αυτή είναι η κύρια ιδέα της ματαιότητας.

Κεφάλαιον δεύτερον

            Ο Εκκλησιαστής εκθέτει τις σκέψεις και τα βιώματά του.

            «Είπον εν καρδία μου».. «δώρα εν ευφροσύνη»: Ας δοκιμάσω την κατ’ αίσθησιν ηδονή. Κι αυτή όμως είχε το ίδιο αποτέλεσμα: «ματαιότης»!

            «Τω γέλωτι είπα»: Το γέλιο το ονόμασα παραφορά.

            «Κατασκεψάμην»: Κατόπιν ωρίμου σκέψεως αποφάσισα να δοκιμάσω «ει η καρδία».. την σάρκα μου» αποφάσισα να παραδώσω την σάρκα μου στον οίνο. Κατόπιν «εμεγάλυνα ποίημά μου» κατασκεύασα μεγάλα έργα, δάση, δρυμούς, αμπελώνες, δούλους, δούλες απόκτησα, τραγουδιστές και τραγουδίστριες, τρυφηλά γεύματα, αφροδίσιες απολαύσεις.

            «Εμεγαλύνθην και προσέθηκα»: Έγινα μέγας.

            «Και γε σοφίαν μου εστάθη μοι»: Δεν έχασα όμως την σοφία μου. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως ο Εκκλησιαστής παραδόθηκε μεν σε αισθησιακές ηδονές, αλλά με μέτρο.

            «Και επέβλεψα εγώ»: Ποια ήταν η ωφέλεια απ’ όλα αυτά; Ουδεμία! Ματιαότης, σοφοί και άσοφοι όλοι θα πεθάνουν.

            «Του σοφού οι οφθαλμοί»: Ωραία! Ο σοφός έχει μάτια και βλέπει, ο άφρων μένει πάντα στο σκοτάδι, όμως ο θάνατος και τον μεν και τον δε θα τους ισοπεδώσει.

            Άρα! «Ινατί εσοφισάμην»: Γιατί λοιπόν να γίνω σοφός «ουκ έστιν μνήμη»: Η μνήμη του σοφού δεν είναι μακροβιότερη απ’ αυτήν του άφρονος. Είναι βέβαιο ότι μερικές προσωπικότητες σοφές επέπλευσαν επί της επιφανείας του ωκεανού της λήθης, αλλά αυτό αποτελεί την εξαίρεση και όχι τον κανόνα. Ο Σολομών αυτά όλα σκεπτόμενος αναφωνεί «εμίσησά σου τη ζωή». Κοπιάζω και δεν γνωρίζω που θα αφήσω τους κόπους μου. Πράγματι ο διάδοχος του Σολομώντα Ροβοάμ δίχασε το βασίλειο του Ισραήλ.

            «Επέστρεψα του αποτάξασθαι»: Αποφάσισα να εγκαταλείψω την εργασία μου από την απογοήτευση. «Εν νυκτί ου κοιμάται» Αγρυπνεί τώρα για υποθέσεις του.

Κεφάλαιον τρίτον

            Ο άνθρωπος είναι υποχείριο των περιστάσεων, δεν δύναται να βρει το ποθούμενο που είναι η ευτυχία. Οι ανθ΄ρωπινες προσπάθειες είναι ανώφελες, διότι τα πάντα βρίσκονται στα χέρια του Θεού. Τελικά η ευτυχία μας εξαρτάται από τον Θεό.

            Ο Θεός έδωσε εξουσία απόλυτη στους ανθρώπους επί της γης, δεν έδωσε όμως εξουσία να εξιχνιάσουν τα θεία σχέδια του κόσμου.

            Τα έργα του Θεού είναι τέλεια και αμετάβλητα, επαναλαμβάνονται και ο άνθρωπος τελεί υπό την αδήριτο αυτών ανάγκη. Τούτο στενοχωρεί την διεφθαρμένη του φύση κατά την οποία ο άνθρωπος ζητά να βρει την ευτυχία του έξω από τους θείους νόμους. «Ίνα φοβηθώσιν από προσώπου»: Το αμετάβλητο των νόμων έχει παιδαγωγικό χαρακτήρα.

            Όμως υπάρχουν δύο σοβαρές ανωμαλίες της Θείας διακυβερνήσεως: α) βασιλεύει η αδικία, β) άνθρωπος και ζώο έχου το αυτό τέλος.

            Ο Θεός θα αποκαταστήσει τις αδικίες; Πότε; Που; «Εκεί»: Δηλαδή στην πέρα του τάφου ζωή. Άρα όλα τα εδώ είναι μάταια. «Τις οίδε»: Ο Εκκλησιαστής όπως φαίνεται εκφράζει αμφιβολία για την επιβίωση της ψυχής πέραν του τάφου. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στην προ Χριστού εποχή επικρατούσε πνευματικό σκοτάδι.

Κεφάλαιον τέταρτον

            Ο εκβιασμός κάνει τη ζωή αβίωτη. «Ουκ έστιν παρακαλών»: Ταυτίζεται η τραγική θέση των καταδυναστευομένων. «Από χειρός των συκοφαντούντων ισχύς»: Υπερίσχυση των αδίκων.

            Ο εκκλησιαστής μακαρίζει τους νεκρούς.

            Μάταιος ο ανθρώπινος ανταγωνισμός, διότι αυτός είναι αποτέλεσμα ζηλοτυπίας.

            «Αγαθά οι δύο υπέρ»: Ευτυχέστεροι είναι οι δύο από τον ένα. Διότι αν πέσει ο ένας δύναται να εγερθεί από τον άλλο.

Κεφάλαιον πέμπτον

            «Μη σπεύδε επί στόματί σου»: Όταν προσεύχεσαι στον Θεό μη πολυλογείς.

            Πρόσεχε «καρδία σου μη τυχανάτω»: Υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ Θεού και ανθρώπων.

            «Ενύπνιον εν πλήθει πειρασμού»: Η υπερκόποση της ημέρας γεννά όνειρα νυκτός και εκ της αφροσύνης του άφρονος γεννιέται η φλυαρία, λόγια στερούμενα από ειλικρίνεια. Οι προσευχές και τα τάματα των ασεβών μοιάζουν με όνειρα.

            «Ότι ουκ έστι θέλημα»: Ο Θεός δεν αγαπά τους επίορκους. Δεν έχεις καμιά δικαιολογία να προφασιστείς αν τάξεις και δεν πράξεις το τάξιμό σου. Καλύτερα να μην τάξεις τίποτα.

            «Αγαπών αργύριον… τις»: Ποιον χορταίνει ο πλούτος; Κανέναν. Κανείς δεν ικανοποιείται από τα άπειρα πλήθη.

            Ποια υπεροχή έχει αυτός έχει πλούτη απ’ αυτόν που δεν έχει;  «Του οράν οφθαλμοίς»: Να απολαμβάνει αυτά διά των οφθαλμών του. Το προνόμιο όμως αυτό αφήνει κενή την ψυχή. Διά τούτο  «γλυκύς ύπνος του δούλου»: Ο ύπνος του φτωχού είναι γλυκός έπειτα από τον σωματικό κόπο που κατέλαβε όλη την ημέρα.

            Ο πλούτος είναι αιτία πολλών κακών, όμως το μεγαλύτερο επιχείρημα για την ματαιότητα του πλούτου είναι ο θάνατος. Κανείς δεν θα πάρει τίποτα μαζί του.

… «Ου πολλά μνησθήσεται»: Αυτό δηλώνει την αμνησικακία του ανθρώπου ο οποίος απολαμβάνει τα αγαθά του ως δώρα του Θεού. Αυτός δεν αγωνιά για την θλιβερή βραχύτητα του βίου ή την πιθανή απώλεια του πρόσκαιρου πλούτου του.

Κεφάλαιον έκτον

            Μάταια είναι τα αγαθά τα οποία δεν μπορεί κάποιος να απολαύσει. Κι αν ακόμη σου δώσει ο Θεός πολλά υπάρχοντα, πάλι δεν έχεις  την εξουσία της διαχειρίσεως, αλλά να γίνει έτσι ώστε ξένοι άνθρωποι και όχι εσύ να τα απολαύσεις. Πως μπορεί να γίνει αυτό; «αρρωστία πονηρά» μακροχρόνια νόνος.

            Τελικά τι μπορεί να απολαύσει ο άνθρωπος; «Και γε ταφή» «εν ματαιότητι ήλθε» «εν σκότει πορεύεται». Περισσότερη ανάπαυση βρίσκει το έκτρωμα παρά ο άνθρωπος. Ακόμη κι αν ζήσει ο άνθρωπος χίλια χρόνια, ούτε και πάλι θα γλιτώσει τελικά από τον άδη. Επομένως τα αγαθά είναι αδύνατον να σώσουν τον άνθρωπο

            «Ψυχή ου πληρωθήσεται»: Κι όμως η ψυχή δεν χορταίνει να τρώει και να πίνει. Μένει πάντοτε ανικανοποίητη.

            «Τις περισσεία τω σοφώ»: Και η σοφία είναι μάταιη. Παρόλα αυτά ο σοφός υπερτερεί από τον άφρονα γιατί γνωρίζει πώς να συμπεριφερθεί στη ζωή του.

            «Όραμα οφθαλμών»: Καλύτερο είναι εκείνο που βλέπουν τα μάτια μου, παρά αυτά που φαντάζεται ο νους μου.

            «Λόγοι πολλοί ματιαότητα»: Τα πολλά λόγια είναι φτώχεια.

            Τι έχει να ωφεληθεί ο άνθρωπος με το να μάθει πολλά πράγματα εκ των οποίων τα περισσότερα είναι μάταια;

            «Τις απαγγελλεί τω ανθρώπω»: Ποιος μπορεί να εξηγήσει στον άνθρωπο το τι θα ακολουθήσει μετά τον θάνατο; Ουδείς! Άρα ας αφοσιωθούμε στον Θεό χωρίς να εξετάζουμε τα σχέδια του Θεού.

Κεφάλαιον έβδομον

            «Αγαθόν όνομα»: Η φήμη του ονόματος είναι ωραιότερη από τα ευωδέστερα αρώματα.

            «Ημέρα θανάτου»: Η γέννηση ανοίγει τόσες πολλές ματαιότητες, ενώ ο θάνατος τις κλείνει.

            «Οίκον πένθους»: Ο οίκος πένθους μας βάζει σε σοβαρές σκέψεις. Ο Χρυσόστομος λέει ότι στον θάνατο οι άνθρωποι όσο ανόητοι κι αν είναι κάτι σοβαρό μπορούν να πουν. Ενώ στο συμπόσιο και ο πιο σοφός κάτι ανόητο θα πει.

            «Κάκωσις προσώπου»: Η σοβαρή εμφάνιση του προσώπου του φίλου που επιτιμά φίλο επιφέρει καλό.

            «Ως φωνή ακανθών»: Εικόνα παραστατική η οποία συγκρίνει τις εκρήξεις των γελώτων αφρόνων με τους τριγμούς των κεομένων ακανθών.

            «Αγαθή εσχάτη λόγων»: Έχετε υπομονή μέχρι τέλους, διότι δεν φτάνει κανείς στον σκοπό του, αν δεν τελειώσει το έργο του.

            «Αγαθόν μακρόθυμος»: Ο υπομονετικός είναι καλύτερος από τον σοφό, διότι είναι ηρωικότερος.

            «Μη σπεύσεις εν πνεύματί σου»: Έχε υπομονή και συγκράτησε τον θυμό σου, διότι οι άφρονες θυμώνουν.

            «Μη είπης.. αι ημέραι αι πρότεραι»: Οι ρομαντικοί και μεμψίμοιροι ρίπτουν τα βλέμματά τους στο παρελθόν, στους προγόνους τους, δυσαρεστημένοι για το παρόν, απελπιζόμενοι για το μέλλον. Διά τούτο π Απ. Παύλος λέει: «Τα μεν οπίσω επιλανθανόμενος τοις δε έμπροσθεν επεκτεινόμενος» (Φιλιπ. 3,14)

            «Ίνα μη εύρη άνθρωπος»: Λόγω της εναλλαγής δυστυχών και ευτυχών ημερών δεν δύναται ο άνθρωπος να προεικάσει το μέλλον.

            «Δίκαιος απολλυμένος… ασεβής μένων»: Ο δίκαιος να χάνεται και ο άδικος να ευημερεί είναι φαινόμενο το οποίο δεν πρέπει να μας σκανδαλίζει. Ανάθεσε όλο σου το είναι στον Θεό.

            «Μηδέν άγαν»: Μη γίνεσαι πολύ δίκαιος, μήπως με την υπερβολή του μίσους προς το κακό γίνεις ασυμπαθής προς τους αμαρτάνοντας.

            «Μη σοφίζου περισσά»: Μη κάνεις πολύ τον σοφό «μήποτε εκπλαγής».

            «Μη ασεβήσης πολύ»: Όλοι είμαστε αμαρτωλοί, μη ξεπεράσεις όμως ορισμένα όρια. Να είσαι λοιπόν δίκαιος όσο πρέπει να είσαι, απόφυγε το κακό όσο πρέπει να το αποφύγεις. Γιατί; Η δικαιοσύνη δεν πρόκειται να βρεθεί ούτε με το υπερβολικό καλό (επιείκια), ούτε με το υπερβολικό κακό (τιμωρία). Απόφευγε λοιπόν τις ακρότητες.

            Μη δίνεις προσοχή σε όλα όσα λέγονται εναντίον σου. Ο καθένας είναι ελεύθερος να λέει ό,τι θέλει. Μήπως και συ δε λες για τους άλλους;  Κανείς δεν είναι απαλλαγμένος από το αμάρτημα της καταλαλιάς.

            «Εκύκλωσα»: Παρατήρησα γύρω μου, πονοκεφάλιασα για να βρω από πού προέρχεται η αφροσύνη των ασεβών. «Εύρον», ότι η κακή γυναίκα είναι πικρότερη του θανάτου, μακάριος όποιος απαλλαγεί απ’ αυτήν.

Κεφάλαιον όγδοον

            «Τις οίδε σοφούς»; Ποιος γνωρίζει σοφούς οι οποίοι θα μπορέσουν να δώσουν απαντήσεις για όλα τα ζητήματα;  Ουδείς.

            Άρα  υποταγή στο Θείο θέλημα.

            «Σοφία φωτιεί  πρόσωπον»: Η σοφία αντικατοπτρίζει την λάμψη της στο πρόσωπο αυτού που την κατέχει. Οι συνετοί είναι αγαπητοί και οι περισσότεροι τους εκτιμούν, οι δε μωροί γίνονται τελικά μισητοί.

            Πως φέρεται ο σοφός απέναντι σε αντίξοες περιστάσεις σε τυραννικούς βασιλιάδες; «Εν παντί πράγματι καιρός»: Ο σοφός γνωρίζει ότι υπάρχει σε κάθε πράγμα ο καιρός της κρίσης του. Έχε εμπιστοσύνη στην Θεία Πρόνοια.

            «Ουκ έστι γινώσκω»: Κανείς δεν γνωρίζει τι θα συμβεί στο μέλλον.

            «Εξουσιάζων εν πνεύματι»: Δεν είναι στην εξουσία του ανθρώπου  να ζει πάντοτε.

            «Ου διασώσει ασέβεια»: Ενίοτε οι ασεβείς ευτυχούν, αλλά όχι εξαιτίας της ασέβειάς τους. Η ασέβειά τους δεν μπορεί να τους γλιτώσει από τα χέρια του Θεού. Έτσι και τον τύραννο βασιλέα δεν θα τον σώσει η ασέβειά του.

            «Εκ του αγίου»: Μιλά για τους ασεβείς που κατείχαν υψηλά ιερατικά αξιώματα. Το χειρότερο γι’ αυτούς  ήταν ότι επαινέθηκαν για την ασέβειά τους. Αυτό είναι τραγικό!

            «Ουκ έστιν αγαθόν»: Η ευτυχία τελικά ανοίκει στους ευσεβείς.

            «Ύπνον οφθαλμούς ουκ έστι»: Αναφέρεται σ’ εκείνους που ερευνούν νύχτα και μέρα να βρουν απαντήσεις σε ζητήματα ακατανόητα.

            «Όσα αν είπη ο σοφός»: Έστω κι αν ο σοφός ισχυριστεί ή νομίζει ότι γνωρίζει, το αποτέλεσμα είναι μηδέν!

            Ο Σωκράτης το είχε πει «Ένα ξέρω ότι τίποτα δεν ξέρω». Ο άνθρωπος είναι πεπερασμένος.

Κεφάλαιον ένατον

            «Αγάπην και μίσος»: Κανένας δεν γνωρίζει ποιον μισεί και ποιον αγαπά ο Θεός, αφού σε όλους δίνει χαρές και λύπες ανάμεικτες.

            «Συνάντημα εν»: Κοινή η τύχη όλων των ανθρώπων ανεξαρτήτου θρησκευτικής και ηθικής ποιότητας.

            «Συνάντημα εν τοις πάσι»: Κοινή είναι όλων η μοίρα αφού όλοι θα πεθάνουν. Κι όμως παρά το γεγονός αυτό οι άνθρωποι μένουν αδιόρθωτοι.

            «Εστίν ελπίς»: Υπάρχει όμως ελπίδα για τους ζώντες. Καλύτερα ζωντανό σκυλί παρά ψόφιος λέοντας. Δηλαδή υπερέχει ο ζωντανός άνθρωπος από τον νεκρό. Γιατί;  «μισθός»: Ο εκκλησιαστής μιλά για την επίγεια αμοιβή, (αγνοώντας την επουράνια) την οποία στερούνται οι νεκροί.

            «Απόλαυσος της ζωής» «μετά γυναικός»: Ευτυχία για τον Εκκλησιαστή είναι η απόλαυση των υλικών αγαθών του κόσμου τούτου ως ευδοκία Θεού. Υλιστική όντως η αντίληψη του συγγραφέως, ασυμβίβαστη με την θρησκευτική  ιδεολογία της Καινής Διαθήκης.

            «Πένητα σοφού»: Η πενία εδώ παρουσιάζεται ως σύντροφος της σοφίας.

Κεφάλαιον δέκατον

            «Μαίαι θανατούσαι»: Ελάχιστο κακό επιφέρει μεγάλη καταστροφή σε ωραία πράγματα.

            «Τίμιον ολίγον»: Λίγη αφροσύνη κυριαρχεί της σοφίας και της δόξης. Ένας μωρός μπορεί τα πάντα να τα διαφθείρει.

«Εδόθη άφρων εν ύψεσι»: Είδα άφρονες να κάθονται σε υψηλές θέσεις.

            «Ορύσσων βόθρον εις αυτόν»: Όμοιο με το όποιος σκάπτει τον λάκκο του αλλουνού πέφτει ο ίδιος μέσα.

«Εξαίρων λίθους»: Αυτός που εξάγει λίθος από την γη δεν αποκλείεται, μάλλον είναι πολύ πιθανό να χτυπήσει το χέρι του. «Σχίζων ξύλα»: Επίσης δεν αποκλείεται αυτός που σχίζει ξύλα να κόψει το χέρι ή το πόδι του.

-Η ομιλία μας πρέπει να είναι φρόνιμη και όχι επιπόλαιη «ου ψιθυρισμώ». Δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται μαγικές λέξεις.

Τα λόγια του ασύνετου είναι στην αρχή κακά, στο τέλος χείριστα. «Άφρων πληθύνει»: Ο άφρων από την αρχή μέχρι το τέλος άφρονες λόγους θα πει. Ενώ ο σοφός είναι ολιγόλογος διότι έχει συνείδηση της άγνοιάς του.

«Μόχθος αφρόνων»: Τον άφρονα και οκνηρό στενοχωρεί η εργασία. «Ουκ έστιν πορευθήναι»: Βαριέται να πάει μέχρι την πόλη για δουλέψει. Του αρέσει η συζήτηση παρά η εργασία.

Κεφάλαιον ενδέκατον

            Κάνε το καλό έστω κι αν δεν περιμένει άμεση ανταμοιβή. «Ότι εν πλήθει αυτόν»: Θα το βρει μετ΄πα από πλύ χρόνο όταν δεν το περιμένει.

            «Δος μερίδα» «επτά»: Κάνε ελεημοσύνη σε πολλούς και ακόμη περισσότερη «οκτώ» «διότι ου γινώσκεις» δεν γνωρίζεις πως έρχονται τα πράγματα. Αποκτάς πολλούς φίλους διά της ελεημοσύνης.

            «Θα μένωμεν πάντοτε εκεί που θα μας εύρει ο θάνατος»: Είμαστε αδύναμοι να κάνουμε διαφορετικά. Ή αλλιώς μείνε πιστός μέχρι θανάτου σου στην ολοκλήρωση του έργου σου.

            «Τηρών άνεμου»: Η λεπτολόγος εξέταση των πραγμάτων οδηγεί σε απραξία. Ας εργαστούμε και ότι επιτύχουμε.

            «Ουκ έστιν γινώσκων»: Κανεί δεν γνωρίζει την πορεία των ανέμων. «Το πνεύμα (άνεμος) όπου θέλει πνει» Ιω 3,8. Κατά τον ανάλογο τρόπο δεν μπορεί κανείς να γνωρίζει τα Θεία σχέδια.

            «Ότι και εάν έτη πολλά»: Ο άνθρωπος δεν μπορεί  να λησμονεί  ότι θα γεράσει, θα πεθάνει, όσο και αν ζήσει. Επομένως τώρα που είσαι στη ζωή εργάσου.

            «Ημέρας του σκότους» «παν το ερχόμενον ματαιότης»: Το μέλλον άδηλο, τα γηρατειά ενενέργητα, ο θάνατος εγγύς, εργάσου λοιπόν τώρα.

            «Παράγαγε πονηρίαν»: Απομάκρυνε την κακία.

            «Νεότης άνοια»: Είναι παροδική η νεότητα, επομένως μάταιες οι πλούσιες ηδονές, η μνήμη  της μελλούσης κρίσεως περιορίζει τις ηδονές.

Κεφάλαιον δωδέκατον

            «Μνήσθητι του κτίσαντός σε»: Μέσα στην τρέλα της νεότητας θυμήσου τον Θεό. Θα έρθουν σύντομα τα γηρατειά. Χέρια και πόδια αδύναμα θα τρέμουν, τα δόντια θα ελαττωθούν, η όραση θα μειωθεί, τα χείλη θα σφραγίσουν «εν ασθενεία φωνής».

            «Από ύψους όψονται»: οι γέροντες φοβούνται τον ανήφορο «ανθήσει το αμύγδαλον»: Συμβολίζεται έτσι η κεφαλή των γερόντων η οποία γίνεται λευκή όπως η ανθισμένη αμυγδαλιά.

            «Παχυνθή η ακρίς»: Τα ευκίνητα νεανικά πόδια θα γίνουν δυσκίνητα.

            «Διασκεδασθή η κάπαρις»: Έφυγε η όρεξη του φαγητού ή επιθυμία των σαρκικών απολαύσεων.

            «Εκύκλωσαν οι κοπτόμενοι»: Περικύκλωσαν τον νεκρό οι συγγενείς του. Όλα αυτά σύντομα θα γίνουν γι’ αυτό θυμήσου τον Δημιουργό σου.

            Εν τέλει ο Εκκλησιαστής εξέρχεται από τον εαυτό του και παρομοιάζει αυτόν και τους άλλους σοφούς «ως τα βούκεντρα» τα οποία ξυπνούν το ενδιαφέρον των ακροατών.

            «Κόπωσις»: Η πολύ μελέτη και η πολύ σκέψη επιφέρει υπερκόπωση πνευματική, νόσο μεγάλη, νευρασθένεια. Άρα κι αυτό είναι μάταιο. Τι είναι το μόνο χρήσιμο; Να ακούς τις εντολές του Θεού και να φοβάσαι τον Κύριο.