1300-1600 μ.Χ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ-ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ Εκκλησιαστικές εξελίξεις στην Ευρώπη την περίοδο

Θα σταθούμε σταδιακά στο μεγάλο αυτό κεφάλαιο της Αναγεννήσεως, η οποία ξεκίνησε στην Ιταλία την εποχή του παπικού σχίσματος και την μετάθεση της παπικής έδρας στην Αβινιόν. Η Αναγέννηση  ήταν αντίθετη με την εκκλησιαστική ζωή πράγμα που δημιούργησε κραυγαλέα διαφθορά εξαιτίας της οικονομικής ευπορίας και του ατομισμού που έβαζε στο κεντρικό άξονα της θεωρίας της. Την επχή αυτή ανακαλύφθηκε η τυπογραφία η οποία έκανε την μόρφωση να είναι πλέον κάτι πιο εύκολο. Αναπτύχθηκε η τέχνη, η αρχιτεκτονική η ζωγραφική. Εξαιρετικά είναι τα έργα του Μιχαήλ Άγγελου. Ο Ντονατέλλο μελέτησε πρώτος το ανθρώπινο σώμα. Απαράμιλλα τα έργα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι (1519) με κορυφαίο του έργο τον «Μυστικό Δείπνο».

Πνευματική μορφή αναδείχθηκε η αγία Αικατερίνη της Σιέννας η οποία έβλεπε οράματα και καθοδηγούσε τον λαό. Προέτρεπε τους πάπες να γυρίσουν στη Ρώμη από την Αβινιόν και κατηγορούσε για τα ελαττώματά τους τους κληρικούς της εποχής.

Ο Σαβοναρόλα ήταν ένας μοναχός ο οποίος κατηγόρησε τον πάπα ως σιμωνιακό και ζήτησε να συγκληθεί οικουμενική σύνοδος. Ο πάπας τον καταδίκασε ως αιρετικό και καταφρονητή της Αγίας Έδρας. Έτσι τον κρέμασαν και κατόπιν τον έκαψαν (23 Μαίου 1498). Οι Δομηνικανοί τον τίμησαν ως άγιο το 1955.

Την εποχή αυτή Γάλλοι και Ισπανοί πολέμησαν (1494-1516) για την κατοχή των Ιταλικών πόλεων. Τελικά οι Γάλλοι διώχθηκαν από την Ιταλία. Η Γαλικανική εκκλησία σταδιακά έγινε αυτόνομη. Την εποχή του Φραγκίσκου Α΄ η εκκλησία της Γαλλίας υπαγόταν στον βασιλικό έλεγχο.

Παράλληλα στην Αγγλία εκδηλώθηκαν πολλά παράπονα για την παπική φορολογία. Όταν το 1366 ο πάπας Ουρβανός Ε΄ζήτησε τον φόρο υποτελείας που είχε δεχθεί να πληρώνει ο Ιωάννης ο Ακτήμων το 1213, το αγγλικό κοινοβούλιο απαγόρευσε στον βασιλιά να το πληρώσει γιατί είπαν ότι οι Άγγλοι δεν είναι υποτελείς στον πάπα. Έτσι με αρχή αυτό το γεγονός η Αγγλικανική εκκλησία έγινε σταδιακά αυτόνομη από τον πάπα.

Το 1519 ο Τζων Κόλετ αναδείχθηκε εκπαιδευτικός μεταρρυθμιστής.  Ερμήνευσε τις επιστολές του Απ. Παύλου με νέο πνεύμα στις περίφημες ομιλίες του στο Λονδίνο και την Οξφόρδη. Δεν δεχόταν την αλληγορική ερμηνεία. Υποστήριζε την ανάγκη μορφώσεως του κλήρου και αργότερα επέδρασε στον Έρασμο.

Στην Ισπανία η κατάσταση είχαμε ραγδαίες εξελίξεις. Τον ΙΕ΄ αι. οι Άραβες είχαν χάσει πολλά από τα εδάφη που κρατούσαν και τους είχε απομείνει μόνο η Γρανάδα, την οποία έχασαν κι αυτή το 1492. Τον ίδιο χρόνο ο Κολόμβος νακάλυψε την Αμερική. Η Ισπανία απόχτησε πολλές αποικίες με συνέπεια να πλουτήσει. Σταδιακά η Ισπανία έγινε η πρώτη δύναμη στην Ευρώπη. (και στον τότε γνωστό κόσμο). Επειδή στην χώρα υπήρχαν πολλοί αλλόθρησκοι και κυρίως Μωαμεθανοί, ο καθολικισμός και ο πατριωτισμός έγιναν ένα και το αυτό.

Το 1492 διέταξαν όλους τους Ιουδαίους να εγκαταλείψουν την χώρα σε διάστημα τεσσάρων μηνών εκτός αν άλλζαν την πίστη τους σε χριστιανική. Οι Εβραίοι διασκορπίστηκαν σε όλο τον κόσμο και η Ιερά Εξέταση έγινε όπλο τρομοκρατίας με πρωτεργάτη τον ιεροεξεταστή Θωμά Τουρκοεμάδη.

Στην Γερμανία από τον ΙΔ΄ αι. ο παπισμός δεν είχε μεγάλη δύναμη. Οι Γερμανοί αγνοούσαν τους παπικούς διορισμούς. Με τον καιρό όμως ο πάπας ανέκτησε κάποια από την δύναμή του.

Σημαντικό ρόλο έπαιξε η κίνηση «Νέα Ευσέβεια» που ξεκίνησε από τον Ολλανδό Γκέρχαρντ Γκρόοτε (1384), ο οποίος τόνιζε την προσωπική ευσέβεια η οποία δεν στηρίζεται στην μυστηριακή ζωή της εκκλησίας. Στην κίνηση αυτή ενσωματώθηκαν λαϊκοί και μοναχοί  οι οποίοι ονομάστηκαν «Αδελφοί της κοινής ζωής». Πολλοί αναδείχθηκαν συγγραφείς και έγραψαν βιβλία με χαρακτηριστικό έργο με εξέχουσα σημασία την «Μίμηση του Χριστού» του Θωμά Κέμπεν (1471). Σε αυτό και σε άλλα παρόμοια έργα κέντρο βρίσκεται η ιδιωτική μελέτη της Γραφής και τα μυστήρια και η Θ. Ευχαριστία δεν βιώνονται ως μυστηριακή παρουσία της σταυρικής θυσίας, αλλά ως αφορμές για ατομική αυτοσυγκέντρωση και περισυλλογή με κέντρο το μυστήριο.  Αυτή η θεωρία προετοίμασε σταδιακά τον δρόμο του Λουθήρου.

Έρασμος: Γεννήθηκε στο Ρότερνταμ το 1466, έγινε Αυγουστινιανός μοναχός και χειροτονήθηκε ιερέας το 1492 χωρίς όμως να έχει αυτή την επιθυμία. Γνώρισε στην Αγγλία τον Τζων Κόλετ από τον οποίο παρακινήθηκε στην μελέτη των πατέρων. Ήταν κοσμοπολίτης  και απόχτησε τον τίτλο «κάτοικος της Ευρώπης». Στα συγγράμματά του έγραψε με καυστικό τρόπο για τα ελαττώμματα του κλήρου και των μοναχών καθώς και των πολτικών αρχόντων. Πίστευε ότι η εκκλησία υπέφερε από δεισιδαιμονίες, διαφθορά και πλάνη. Ρωμαιοκαθολικοί και προετεστάντες τον αποδοκίμασαν και τον καταδίκασαν. Συγγράματά του είναι «το εγχειρίδιο του Χριστιανού στρατιώτη», το «εγκώμιο της Μωρίας» με το οποίο σατίρισε τα ελαττώματα του κήρου και των ηγεμόνων και το “colloquia familiaria” στο οποίο με έξυπνες συζητήσεις σατίρισε τον μοναχικό βίο, τις νηστείες, τις ιερές αποδημίες, την προσκύνηση των αγίων, τα ιερά λείψανα, την εξομολόγηση και τις αφέσεις. Το 1516 εξέδωκε την Καινή Διαθήκη στα ελληνικά για πρώτη φορά στην Ευρώπη και ακολούθησε η έκδοση έργων του Αυγουστίνου, του Ιερωνύμου, του Μ. Βασιλείου και άλλων πατέρων. Ο έρασμος προσέφερε σημαντική υπηρεσία στην γνώση των αρχαίων πατέρων της εκκλησίας.  Η άποψή του για τον χριστιανισμό ήταν ότι είναι ένας παγκόσμιος θεϊσμός που είχε την ύψιστη έκφρασή του στον Χριστό.

Δυτικές αιρέσεις

Βαλδέσιοι: Η ρίζα τους είναι η Λυών και ο πλούσιος έμπορος Πέτρος Βάλδος (1173) ο οποίος θαύμασε την ζωή του αγίου Αλεξίου, πούλησε τα υπάρχοντά του, τα μοίρασε στους φτωχούς και αποφάσισε να ζήσει αποστολική ζωή. Σύντομα μαζεύτηκαν γύρω του πολλοί που θαύμασαν τον βίο του και ονομάστηκαν «φτωχοί εν Χριστώ» ή «φτωχοί της Λυών». Ο πάπας Αλέξανδρος Γ΄ τους αφόρισε για ανυπακοή, αλλά ο Βάλδος το θεώρησε αυτό ως ανθρώπινη φωνή αντίθετη προς το θέλημα του Θεού. Οι Βαλδέσιοι πίστευαν πως η Καινή Διαθήκη είναι ο μοναδικός κανόνας για την πίστη των ανθρώπων. Πήγαιναν δύο-δύο και κήρυτταν ντυμένοι με μάλλινο ένδυμα, ξυπόλυτοι ή με πέδιλα, ζούσαν από δωρίσματα των οπαδών τους. Είχαν την εξομολόγηση, τη Θεία Ευχαρστία και χειροτονούσαν δικούς τους κληρικούς. Δεν δέχονταν την λειτουργία της εκκλησίας, τις προσευχές για τους νεκρούς, τα συγχωροχάρτια και το καθαρτήριο πυρ.

Αλλά μετά τον θάνατο του Βάλδου, επήλθε μεταξύ τους χωρισμός. Οι Βαλδέσιοι από Λομβαρδία χωρίστηκαν από τους άλλους και δεν ενώθηκαν με τους υπόλοιπους ποτέ.

Σήμερα τους συναντάμε στα βουνά των ΝΔ Άλπεων και διατηρούν θεολογική σχολή στη Ρώμη.

Καθαροί: Αυτοί ήταν διασκορπισμένοι σε όλη την Ευρώπη. Το 1167 είχαν αποχτήσει μεγάλη δύναμη στην Γαλλία και μάλιστα αποτελούσαν πλειοψηφία στην Ν. Γαλλία.. Είχαν την ιδέα ότι η εκκλησία πρέπει να είναι φτωχή, έτσι σταδιακά απέριψαν τον θεσμό του κλήρου.

Ήταν διαρχικοί, δέχονταν δύο θεούς, έναναγαθό και έναν κακό. Ο ορατός κόσμος έλεγαν ότι είναι έργο του κακού θεού, ο οποίος κρατά δέσμιους τους ανθρώπους. Ο μόνος δρόμος σωτηρίας είναι ο αυστηρός ασκητισμός. Δηλαδή οι «καθαροί» υιοθέτησαν ορισμένα στοιχεία από την διδασκαλία του Μανιχαϊσμού.

Ιερά εξέταση: Οι Βαλδέσιοι και οι Καθαροί πολεμήθηκαν με σκληρότητα από την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Ο πάπας Ιννικέντιος Γ΄ κήρυξε το 1208 σταυροφορία εναντίον των καθαρών χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η σύνοδος της Τουλούζης, απαγόρευσε στους λαϊκούς να κατέχουν την Αγία Γραφή και σταδιακά συστηματοποιήθηκε η Ιερά εξέταση κατά την οποία πολλοί θανατώθηκαν στην πυρά. Ο πάπας Γρηγόριος Θ΄ όρισε επίσημους ιεροεξεταστές και κυρίως του Δομηνικανούς που ήταν μορφωμένοι. Επειδή όμως αυτοί δεν ήθελαν να αναλάβουν όλο αυτό το έργο, διορίστηκαν και Φραγκισκανοί.  Όταν οι ιεροεξεταστές έφταναν σε μία πόλη, ειδοποιούσαν του κατοίκους ότι έπρεπε να αναφέρουν τους αιρετικούς. Οι ποινές δεν ήταν βαριές, αλλά κυρίως πνευματικές, όπως ότι έπρεπε να κάνουν μακρές προσευχές. Αργότερα όμως επιβλήθηκαν και αυστηρότερες, όπως δέσμευση της περιουσίας, η φυλάκιση και τελικά η θανάτωση στην πυρά.

Ο Φρειδερίκος Β΄σε αντίθεση με τον πάπα Νικόλαο Α΄ καθιέρωσε τα βασανιστήρια ως νόμιμα.

Ο Γρηγόριος Θ΄ δέχτηκε να επιβάλλεται στους αιρετικούς η «πρέπουσα ποινή».

Η εκκλησία διατήρησε την Ιερά Εξέταση μέχρι την περίοδο της μεταρρύθμισης και μετά απ’ αυτή σποραδικά. Όλα αυτά τα χρόνια χύθηκε πολύ αίμα και άνθρωποι υπέφεραν από την απανθρωπιά τόσο των εκκλησιατικών, όσο και των κοσμικών αρχόντων.

Τζων Ουίκλιφ (1320-1384): Γεννήθηκε στο Ίψγουελ και σπούδασε στην Οξφόρδη. Επηρεάστηκε από τον Αυγουστίνο και τον Πλάτωνα. Στην εποχή του στην Αγγλία επικρατούσε η αντίθεση εναντίον του παπισμού και με αυτή την άποψη συμπορεύτηκε και ο Ουίκλιφ. Το 1374 διορίστηκε από τον βασιλιά εφημέριος Λούτεργουωρθ και την ίδια χρονιά τον έστειλεαν στον Μπουρζ της Γαλλίας για συζητήσει με τους αντιπροσώπους του πάπα Γρηγορίου ΙΑ΄ για το ζήτημα των διορισμών στις εκκλησιαστικές θέσεις της Αγγλίας.  Στο έργο του De dominio divino, υποστήριξε πως ο Θεός παραχωρεί την εξουσία, όχι όμως και την ιδιοκτησία της. Έτσι αν κάποιος αποδειχθεί ανάξιος κληρικός, χάνει τα δικαιώματά του στο αξίωμα και τα κτήματα πρέπει να τα αφαιρεί η πολιτεία στην οποία ο Θεός έδωσε το δικαίωμα να διαχειρίζεται τις κοσμικές υποθέσεις. Η διδασκαλία αυτή ήταν αρεστή στην αυλή, όχι όμως και στον πάπα Γρηγόριο ΙΑ΄, ο οποίος εξέδωκε πέντε βούλες εναντίον του. Ο Ουίκλιφ, όχι μόνο δεν υποσώρησε, αλλά έχοντας την υποστήριξη της αυλής αποκάλεσε τον πάπα αντίχριστο και ανάξιο του αξιώματος που φέρει. Διότι αν συμπεριφερόταν όπως ο αγ. Πέτρος θα τον αναγνώριζε ως αρχηγό.

Μαζί με τους συνεργάτες μετέφρασε την Αγία Γραφή στα Αγγλικά από το κείμενο της Βουλγάτας. Ο Ουίκλιφ για να διαδώσει την διδασκαλία του έστειλε τους οπαδούς του δύο-δύο στις πόλεις , οι οποίοι ήταν φτωχοί και ξυπόλυτοι και έγιναν γνωστοί ως «φτωχοί ιεροκήρυκες».  Αυτοί δίδασκαν ότι κάθε χριστιανός είναι ιερέας και ότι ο βαθμός του επίσκόπου είναι ανύπαρκτος, ότι η χειροτονία δεν μεταδίδει ιδιαίτερο χάρισμα, αλλά είναι απλός διορισμός, δέχτηκε την παρπυσία του Χριστού στον άρτο και στον οίνο. Δεν δεχόταν όμως το χρίσμα, ούτε και το ευχέλαιο, ούτε την εξομολόγηση. Απέρριψε τις εικόνες και την τιμή των λειψάνων και των αγίων.

Το 1382 καταδικάστηκαν στη σύνοδο του Λονδίνου οι θέσεις του Ουίκλιφ και του απαγόρευσαν να διδάσκει στην Οξφόρδη. Το 1384 πέθανε διατηρώντας την εφημεριακή του θέση.

Το 1427 η σύνοδος της Βασιλείας διέταξε να ξεθάψουν τα κόκαλά του, τα οποία έκαψαν και σκόρπισαν τις στάχτες σε ποτάμι.

Οι οπαδοί του Ουίκλιφ συνέχεισαν να δραστηριοποιούνται μέχρι την εποχή της μεταρρύθμισης.

Γιαν Χους (1373-1415) Εξελίχθηκε σε εθνικό ηγέτη των Τσέχων. Επηρεάστηκε από κείμενα του Ουίκλιφ. Ήταν καθηγητής πανεπιστημίου στο πανεπιστήμιο της Πράγας. Χειροτονήθηκε ιερέας και σύντομα απόκτησε μεγάλο ακροατήριο. Πίστευε ότι η εκκλησία αποτελείται μόνο από ανθρώπους προορισμένους για την σωτηρία. Η εκκλησία, έλεγε πρέπει να ζει σύμφωνα με την ζωή του Χριστού, δηλαδή σε πτωχεία.

Ο αρχιεπίσκοπος Ζμπύνεκ ενώ αρχικά τον υποστήριξε, στη συνέχεια βλέποτνας την εξάρτηση του Χους από τον Ουίκλιφ εναντιώθηκε απέναντι στην διδασκαλία του και ζήτησε από τον πάπα Αλέξανδρο Ε΄να να λάβει μέτρα εναντίον αυτού και των οπαδών του. Όταν ο αρχιεπίσκοπος τον αφόρισε, ξέσπασαν ταραχές γιατί ο Χους θεωρούνταν εθνικός ήρωας. Λίγο αργότερα τον αφόρισε και ο πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ γιατί ο Χους κήρυξε εναντίον της σταυροφορίας που οργάνωσε ο πάπας εναντίον του βασιλιά της Νεαπόλεως Λαδισλάου. Ο Χους μέσα σε επευφημίες έκαψε την βούλα του πάπα. Ο πάπας τον αφόρισε πάλι και εκδίωξε τον Χους από την Πράγα.

Λίγο αργότερα τον κάλεσαν στην σύνοδο της Κωνσταντίας για να απολογηθεί και να υποταχθεί στην συνοδικότητα της εκκλησίας, κάτι που ο Χους δεν δέχτηκε. Ύστερα από πολύμηνη ανακριτική διαδικασία η σύνοδος καταδίκασε 45 θέσεις του Χους και τον ίδιο σε θάνατο δια πυρός. Στις 6 Ιουλίου 1415 τον οδήγησαν στον τόπο του μαρτυρίου. Αυτός συγχώρεσε τους διώκτες του, απήγγειλε το σύμβολο της Πίστεως και κατόπιν τον έκαψαν ζωντανό. Ενώ καιγόταν έδειξε έξοχο θάρρος.

Τον επόμενο χρόνο οι παπικοί έκαψαν στην πυρά τον μαθητή του Χους Ιερώνυμο. Οι οπαδοί του Χους μετέδιδαν στους πιστούς και τα δύο στοιχεία της Θ. Ευχαριστίας, πράγμα που έγινε σύμβολο της χουστικής κινήσεως.

Μετά τον θάνατο του Χους, αναπτύχθηκαν δύο χουστικές μερίδες, η μία ήταν η αριστοκρατική γνως΄τη ως Ουτακβίτες που μετέδιδαν στους πιστούς και τα δύο στοιχεία της Θ. Ευχαριστίας, και η άλλη η πιο ριζοσπαστική οι Θαβωρίτες οι απαγόρευαν κάθε τι που υπήρχε φανερά στην Αγ. Γραφή, έτσι αυτοί είχαν χιλιαστικές αντιλήψεις, έκαναν επιθέσεις εναντίον νανών και μοναστηριών, σκότωναν πολλούς ιερείς και μοναχούς. Ανάμεσα στις δύο μερίδες άρχισαν πόλεμοι, αλλά ενώθηκαν κάποτε για να αντιμετωπίσουν τις επανηλλειμμένες σταυροφορίες που κήρυττε ο πάπας εναντίον τους. Με κοινό αρχηγό τους τον τυφλό Ζίσκα,. Νίκησαν τους εχθρούς τους. Μετά τον θάνατο του Ζίσκα, ο Πρόκοπ, πρώην ρωμαιοκαθολικός ιερέας έκανε καταστροφικές επιδρομές στις γειτονικές χώρες μέχρι τη Β. θάλασσα.

Οι Ουκτραβίτες συμμάχησαν με τον καρδινάλιο Ιουλιανό Τζεναρίνι και αναγνωρίστηκαν από την σύνοδο της Βασιλείας (1433), έτσι αυτοί στράφηκαν εναντίον των Θαβωριτών και σκότωσαν τον αρχηγό τους Προκόπ. Κατόπιν έγιναν δεκτοί σε εκκλησιαστική κοινωνία, αλλά ο πάπας Πίος Β΄κήρυξε το 1462 την συμφωνία αυτή άκυρη. Πολλοί από τους Ουκτραβίτες  επέστρεψαν στον Ρωμαιοκαθολικισμό, ενώ αρκετοί παρέμειναν διαχωρισμένοι.