311 μ.Χ ΣΧΙΣΜΑ ΔΟΝΑΤΙΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΑΦΡΙΚΗ
Στη διάρκεια του διωγμού όπως είδαμε οι ειδωλολάτρες ζητούσαν από τους κληρικούς να τους παραδώσουν τα ιερά βιβλία. Όσοι τα παρέδωσαν ονομάστηκαν «παραδιδόντες».
Ο επίσκοπος Καρχηδόνος με τον επίσκοπο Καικιλιανό ήταν επιεικείς και έλεγαν ότι πρέπει να παραδώσουν στους διώκτες άλλα βιβλία και αιρετικά ακόμη για ν’ αποφύγουν το μαρτύριο, το οποίο δεν πρέπει να επιζητούν.
Υπήρχε όμως και η αυστηρή μερίδα που είχε τις ρίζες της στους Μοντανιστές και στον Τερτυλλιανό, οι οποίοι πίστευαν ότι το να παραδίδουν οποιαδήποτε βιβλία ήταν αποστασία. Η μερίδα αυτή είχε επικεφαλής μια πλούσια χήρα τη Λουκίλλα. Όταν το 311 χειροτονήθηκε επίσκοπος ο Καικιλιανός, η χήρα και οπαδοί της ισχυρίστηκαν ότι η χειροτονία ήταν άκυρη γιατί έγινε από τον επίσκοπο Απτούγκας Φήλικα που έκανε θανάσιμο αμάρτημα παραδίδοντας ιερά βιβλία και κατά συνέπεια οι ιερατικές του πράξεις ήταν άκυρες.
Σύνοδος από 70 επισκόπους στη Νουμιδία εξέλεξε επίσκοπο Καρχηδόνος τον Μαγιορίνο, τον οποίο διαδέχθηκε το 315 ο επίσκοπος Μαύρων Καλυβών Δονάτος ο λεγόμενος Μέγας. Έτσι σχηματίστηκε νέα εκκλησία με το όνομα «εκκλησία αγίων ή μαρτύρων.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος το 313 έδωσε χρηματική επιχορήγηση στις εκκλησίες της Β. Αφρικής χωρίς όμως να δώσει στους Δονατιστές οι οποίοι παραπονέθηκαν.
Για να εξεταστούν τα παράπονα, συγκλήθηκε σύνοδος στη Ρώμη με την προεδρία του επισκόπου Ρώμης Μιλτιάδη, στην οποία έλαβαν μέρος τρεις επίσκοποι από τη Γαλατία και 15 επίσκοποι από την Ιταλία, οι οποίοι καταδίκασαν τους Δονατιστές.
Ο Κωνσταντίνος κάλεσε άλλη σύνοδο με δημόσια δαπάνη στο τμήμα που υπαγόταν στην δικαιοδοσία του στην Αρελάτη της Γαλατίας το 314. Σ’ αυτήν πήραν μέρος 33 επίσκοποι και άλλοι κληρικοί από τη Ρώμη. Ήρθαν και δύο πρεσβύτεροι αντιπρόσωποι του επισκόπου Ρώμης Σιλβέστρου. Η σύνοδος διακήρυκε τα αντίθετα με όσα πίστευαν οι Δονατιστές, ότι τα μυστήρια που τελούν ανάξιοι κληρικοί είναι ισχυρά και έγκυρα. Ο επίσκοπος που παραδίδει βιβλία ή ιερά σκεύη στους διώκτες καθαιρείται, τα μυστήρια όμως που τέλεσε είναι έγκυρα.
Αναγνώρισε επίσης ως ισχυρό το βάπτισμα των αιρετικών και την απόφαση δέχθηκε και η εκκησία της Β. Αφρικής, η οποία ως τότε δεν το δέχονταν ως έγκυρο.
Ο Αυγουστίνος συστηματοποίησε την απόφαση αυτής της συνόδου με τον ισχυρισμό ότι αυτά ισχύουν ex opera operato. Στην Καρχηδόνα οι Δονατιστές κάλεσαν σύνοδο με 270 επισκόπους.
Ο Κώνστας, γιος του Μεγάλου Κωνσταντίνου καταδίωξε πάλι το 347 τους Δονατιστές., ενώ ο Ιουλιανός ο Παραβάτης για να φέρει σύγχυση στην εκκλησία, τους άφησε ελεύθερους. Ο Γρατιανός, το 376 δήμευσε τις εκκλησίες τους.
Ο Αυγουστίνος έλαβε μέρος σε δημόσια συζήτηση όπου τους αντιμετώπισε. Όμως το 429 οι Βάνδαλοι κυρίευσαν τη Β. Αφρική κι έτσι οι αυτοκράτορες πλέον δεν μπορούσαν να επέμβουν. Υπολείμματα Δονατιστών υπήρχαν έως τον Ζ΄αιώνα.