1289-1341 μ.Χ Βαρλαάμ Καλαβρός-Ησυχαστικές έριδες και η επικράτηση του Γρηγορίου Παλαμά
Μετά τους Σελτζούκους Τούρκους, παρουσιάζονται οι Οθωμανοί Τούρκοι, οι οποίοι εύκολα κυριάρχησαν. Οι Σελτζούκοι συμμάχησαν με τους Ούζους και ξεκίνησαν επιδρομές εναντίον του Βυζαντίου. Το 1326 κυρίευσαν την Προύσα και κατόπιν την Νικομήδεια το 1331. Αυτή την εποχή έδρασε ο Στέφανος Δουσάν που κυρίευσε την Β. Μακεδονία και το μεγαλύτερο μέρος της Αλβανίας και προσπαθούσε να κατακτήσει και την Κωνσταντινούπολη.
Όλα αυτά οδήγησαν τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ανδρόνικο Γ΄ να στραφεί προς την βοήθεια του πάπα ο οποίος τώρα ήταν εγκατεστημένος στην Αβινιόν της Γαλλίας. Έτσι παπικοί αντιπρόσωποι του πάπα Ιωάννου ΚΒ΄ (1316-1334) ήρθαν στην στην Κωνσταντινούπολη και θέλησαν να συζητήσουν με τον πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα κάτι που λόγω αντιδράσεων δεν έγινε τότε.
Ο Ανδρόνικος παρόλα αυτά έστειλε αντιπροσώπους το 1339 με επικεφαλή τον Βαρλαάμ Καλαβρό στον πάπα Βενέδικτο ΙΒ΄ (1334-1342) στην Αβινιόν. Ο Βαρλαάμ πρότεινε στον πάπα να γίνει οικουμενική σύνοδος ώστε να συζητηθούν οι διαφορές των δύο εκκλησιών. Ως μέσο για την ένωση θα έπρεπε να είναι η ανοχή, δηλαδή κάθε εκκλησία να διατηρήσει τα έθιμά της και την διδασκαλία της αλλά να έχουν αδελφική επικοινωνία. Ο πάπας όμως απάντησε πως η πίστη είναι συγκεκριμένη και δεν χρειάζεται συζήτηση. Ο Βαρλαάμ πρότεινε να στείλει ο πάπας στρατιωτική βοήθεια ώστε να ελευθερωθούν 3-4 πόλεις και να παραδωθούν στους Βυζαντινούς. Ο πάπας όμως απάντησε με ειλικρίνεια λέγοντας πως αν βοήθεια έχει αποτέλεσμα τότε οι Έλληνες δεν θα θέλουν πια την ένωση. Ο Βαρλαάμ λοιπόν γύρισε άπρακτος, πήρε μέρος στις ησυχαστικές έριδες και έχασε πλέον παντελώς την υπόληψή του, επέστρεψε στην Ιταλία όπου έγινε επίσκος Ιέρακος, εκεί έγραψε βιβλία που προσπαθούσε να πείσει τους Έλληνες ότι η Λατινική διδασκαλία είναι η σωστή.
Για τις ησυχαστικές έριδες: Τον ΙΔ΄ αι. υπήρχαν στο Άγιο Όρος μοναχοί ονομαζόμενοι ησυχαστές, όπως ο Συμεών και ο Γρηγόριος ο Σιναΐτης . ο Ησυχαστής αποσπάται από κάθε άλλη σκέψη ελευθερώνει τη διάνοιά του από κάθε επίγνωση και προσπαθεί εισδύσει στον μυστικιστικό γνόφο της άγνοιας και να φτάσει με ένωση με τον Θεό. Πολλού ησυχαστές ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν το Θείο φως. Βάση της ησυχίας αποτελεί η επανάληψη της νοερής προσευχής «Κύριε, Ιησού Χριστέ, Υιέ και Λόγε του Θεού, ελέησόν με». Αυτή την προσευχή επαναλάμβαναν ενώ κάθονταν με το κεφάλι γερμένο, με τα μάτια στραμμένα προς το μέσο του σώματος και ανέπνεαν με κανονικά διαστήματα, ρυθμίζοντας κατάλληλα την αναπνοή. . ΟΒαρλαάμ Καλαβρός (αναφέραμε παραπάνω) άρχιζε να περιπαίζει τους ησυχαστές και τους ονόμαζε «ομφαλοψύχους». Υπερασπιστής των μοναχών παρουσιάστηκε ο Γρηγόριος Παλαμάς, ησυχαστής και ο ίδιος. Αυτός απάντησε στον Βαρλαάμ πως ο άνθρωπος με τα μάτια μπορεί να δει το θείο και άκτιστο φως, όπως το είδαν οι μαθητές του Χριστού στη Μεταμόρφωση και ορισμένοι μάρτυρες στους διωγμούς. Ο Βαρλαάμ το θεωρούσε κτιστό αυτό το φως. Έλεγε πως εφόσον ο Θεός είναι αόρατος και αδημιούργητος και συνάμα δεχτούμε ότι το φως που βλέπουν οι ησυχαστές είναι θελιο και αδημιούργτο, τότε έχουμε δύο θεούς. Το φως του Θαβώρ είναι προσιτό στην αίσθηση και μεθεκτό, αλλά ο Θεός είναι απρόσιτος και αμέθεκτος. Ο Παλαμάς απάντησε ότι το φως που βλέπουν οι ησυχαστές είναι άκτιστο και θείο, όμως δεν είναι η ουσία του Θεού, η οποία είναι απρόσιτη, αμέθεκτη και αόρατη, αλλά είναι ενέργεια της ουσίας του Θεού που είναι άυλη, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις ορατή, προσιτή και μεθεκτή, όπως π.χ το φως του Θαβώρ, η φλεγόμενη βάτος του Μωϋσή, το πύρινο άρμα του Ηλία και η πύρινη στήλη στην έρημο. Ενώ λοιπόν η ουσία του Θεού είναι αγνώριστη, μπορούμε να τον γνωρίσουμε από τις ενέργειές Του, που τις καταλαβαίνει ο άνθρωπος όταν τελειοποιηθεί με την πνευματική άσκηση. Όταν λοιπόν λέμε γνώση του Θεού, εννούμε γνώση των ενεργειών και όχι της ουσίας του Θεού.
Ο Βαρλαάμ δεν δεχόταν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ουσία και στις ενέργειες και ισχυρίζονταν ότι και τα δύο είναι μία οντότητα άκτιστη, αόρατη και αμέθεκτη, αλλιώς έλεγε υλοποιείται ο Θεός. Όσο για τα παραδείγματα του Παλαμά, έλεγε ότι είναι αποτέλεσμα της θείας ενέργειας, δημιουργημένα και ορατά ενεργήματα.
Μετά απ’ αυτά ο Βαρλαάμ παρουσιάστηκε στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Καλέκα (1341-1347) και κατηγόρησε τους ησυχαστές για διθεΐα. Παράλληλα οι μοναχοί του Αγίου Όρους είχαν εκδόσει τόμο με τον οποίο κατηγορούσαν τον Βαρλαάμ για αιρετικό.
Εν τέλει συγκλήθηκε σύνοδος στην Αγ. Σοφία (1341), η οποία αθώωσε τον Παλαμά και επέπληξε τον Βαρλαάμ, όμως η σύνοδος απαγόρεσε τον Παλαμά και στους οπαδούς του να συζητούν για το ζήτημα αυτό.
Ο Βαρλαάμ ζήτησε συγγνώμη από τον Παλαμά.
Αργότερα, ο μαθητής του Βαρλαάμ, Γρηγόριος Ακίνδυνος συνέχισε την διδασκαλία του διδασκάλου του. Τον Αύγουστο του 1341 νέα σύνοδος στην Αγια Σοφιά καταδίκασε τον Ακίνδυνο και τον απείλησε με αφορισμό, ενώ χαρακτήρισε τις απόψεις του Παλαμά ορθόδοξες, αλλά και πάλι απαγόρευσε και στις δύο μερίδες να συζητούν.
Στο μεταξύ άρχισε η ανταρσία του Καντακουζηνού, τον οποίο ο Παλαμάς υποστήριξε, ενώ ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας πήρε το μέρος του Απόκαυκου και της βασίλισσας. Ο Παλαμάς και οι οπαδοί του άρχισαν να διαφημίζουν τη νίκη τους και ο Ακίνδυνος απαντούσε γραπτώς. Τελικά ο πατριάρχης καταδίκασε και αναθεμάτισε τον Παλαμά, τον οποίο και φυλάκισαν. Όμως και ο Καλέκας εκθρονίστηκε από την βασίλισσα και καθαιρέθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 1347. Έτσι ο Παλαμάς ελευθερώθηκε και ο φίλος του μητροπολίτης Μονεμβασίας Ισίδωρος έγινε πατριάρχης.
Επειδή οι έριδες συνεχίζονταν, ο Καντακουζηνός κάλεσε σύνοδο στα ανάκτορα την 28 Μαΐου 1351 στην οποία ήταν πρόεδρος. Ο αυτοκράτορας φρόντισε ώστε να μην παραστούν πολλού αντίπαλοι του Παλαμά, ο οποίος μίλησε και ανέπτυξε τις ιδέες του. Του απάντησαν οι μητροπολίτες Εφέσου και Γάνου και ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς. Τελικά στην Πέμπτη συνεδρίαση καταδικάστηκαν όλοι όσοι δεν δέχονταν την διδασκαλία του Παλαμά. Καταδικάστηκε και ο Ακίνδυνος, γιατί δεν δέχονταν την προσωπικότητα του Υιού και του αγίου Πνεύματος.
Αργότερα ο Νικόλαος Καβάσιλας και ο Φιλόθεος ηγούμενος της μονής Λαύρας και μετέπειτα πατριάρχης έγραψς για τον ησυχασμό και απάντησαν στους επικριτές του.
Η σύνοδος εξέδωσε τόμο στις 15 Αυγούστου, με την υπογραφή του αυτοκράτορα Καντακουζηνού και το «συνοδικό» που διαβάζεται την Κυριακή της Ορθοδοξίας., στο οποίο περιέχονται οι αναθεματισμοί όσων δεν δέχονταν την διδασκαλία του Παλαμά. Ο Γρηγόριος Παλαμάς έγινε αργότερα μητροπολίτης Θεσσαλονίκης.