1259-1282 μ. Χ ΜΙΧΑΗΛ Η΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ- Η ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΛΥΩΝ ΤΟΥ 1274
Ο Θεόδωρος Β΄ άφησε διάδοχό του τον ανήλικο γιο του Ιωάννη. Όμως ένας στρατηγός, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος παραγκώνισε τον κληρονόμο, τον τύφλωσε και πήρε στα χέρια του την εξουσία. Βαλίλεψε από το 1259 μέχρι το 1282 και έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας της τελευταίας αυτοκρατορική δυναστείας του Βυζαντίου.
Το 1261 χωρίς αντίσταση κατάφερε να κυριέψει την Κωνσταντινούπολη. Το νέο κράτος ήταν πολύ περιορισμένο σε έκταση. Παράλληλα ο πάπας Ουρβανός Δ΄ ετοίμαζε σταυροφορία για να ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη.
Στη Δύση, ο Μαμφρέδος, νόθος γιος του Φρειδερίκου Β΄ στερεώθηκε ως βασιλιά της Σικελίας το 1258. Η παπική πολτική όμως ήταν εναντίον του. Ο πάπας Κλήμης Δ΄υποστήριξε τον αδερφό του βασιλιά της Γαλλίας Κάρολο Ανζού, ο οπο΄πιο εξεστράτευσε εναντίον του Μαμφρέδου και στη μάχη του Μπενεβέντο (1266) τον νίκησε και τον αποκεφάλισε.
Όταν ο πάπας Ουρβανός Δ΄ άκουσε ότι ο Μιχαήλ ήθελε να αρχίσει συννενοήσει για την ένωση των Εκκλησιών σταμάτησε την σταυροφορία που ετοίμαζε. Αυτό έφερε ανακούφιση στον Μιχαήλ.
Την εποχή του πάπα Κλήμεντος Δ΄ σχεδιαζόταν σταυροφορία για τους Αγίου Τόπους και ο Μιχαήλ πρότεινε να γίνει οικουμενική σύνοδος για να συζητηθούν οι διαφορές. Όμως κι αυτό ματαιώθηκε διότι ο Κάρολος πρόβαλε την αξίωση ότι είναι διάδοχος του Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνστνατινουπόλεως Βαλδουίνου Β΄. Ο Μιχάλη όταν είδε τον κίνδυνο απευθύνθηκε στον πάπα και τον Λουδοβίκο Θ΄ βασιλέα της Γαλλίας, αδερφό του Καρόλου, ο οποίος και τον σταμάτησε.
Ο δε Λουδοβίκος Θ΄ αρχηγός της σταυροφορίας πέθανε στην Τύνιδα, και ο Κάρολος ελεύθερος πια άρχισε να ετοιμάζει επίθεση εναντίον του Μιχαήλ και τη συνεργασία των Λατίνων πριγκήπων της Αχαΐας και έστειλε στρατό στην Ελλάδα.
Ο νέος πάπς Γρηγόριος Ι΄ άλλαξε την κατάσταση προς τη μεριά του διαλόγου. Σε συννεόηση με τον Μιχαήλ έστειλε 4 Φραγκισκανούς αντιπροσώπους στην Κωνσταντινούπολη. Οι κληρικοί και ο λαός έπρεπε να δεχτούν την ομολογία πίστεως του Κλήμεντος Δ΄ και κατόπιν θα έπαιρναν μέρος στη σύνοδο που θα γινόταν. Ο αυτοκράτορας πίεσε προς αυτή την κατεύθυνση λέγοντας ότι αν δεν τακτοποιηθεί το ζήτημα θα χαθεί η αυτοκρατορία.
Ο πατριάρχης σε σύσκεψη που ε΄γινε ζήτησε από τον αρχειοφύλακα του πατριαρχείου Ιωάννη Βέκκο να απαντήσει στα επιχειρήματα του αυτοκράτορα. Ο Βέκκος δήλωσε πως οι Λατίνοι είναι αιρετικοί αν και δεν φαίνονται. Έτσι ο πατριάρχης Ιωσήφ οργάνωσε τους επισκόπους ώστε να αρνηθούν τις προτάσεις του αυτοκράτορα.
Ο Μιχαήλ φυλάκισε τον Βέκκο. Στη φυλακή ο Βέκκος άλλαξε τις απόψεις του και δήλωσε πως αν αλλάξει το filioque με το «Δι Υιού», μπορεί να γίνει η ένωση. Έτσι πλέον έλεγε πως οι Λατίνοι δεν είναι αιρετικοί κι έγινε πρωταγωνιστής για την ένωση.
Με τη βοήθεια του αυτοκράτορα σύνθεσε τόμο πίστεως στον οποίο υποστήριζε τις απόψεις της Λατινικής εκκλησίας.
Ο Ι’ως ο Ιασίτης και ο Γεώργιος Παχυμέρης σύνθεσαν εκ μέρους των Ορθοδόξων «αντίτομο» και πολέμησαν τις ενωτικές απόψεις.
Ο αυτοκράτορας εφάρμοσε τότε διπλωματία και καταπιέσεις, λέγοντας ότι ο πάπας ζητάει μόνο ν’ αναγνωριστεί το πρωτείο της Ρωμαϊκής Έδρας και το «έκκλητον» και το «μηνμόσυνο».
Παρά τις πιέσεις ο πατριάρχης Ιωσήφ έμεινε ανένδοτος και αναγκάστηκε να αποσυρθεί στη Μονή Περιβλέπτου.
Η αντίσταση πολλών κληρικών είχε λυγίσει πια. Έτσι υπογράφηκε έγγραφο από 28 μητροπολίτες και 9 αρχιεπισκόπους. Ο αυτοκράτορας στο έγγραφο αυτό ονομάζει τον πάπα «πατέρα πάντων των χριστιανών και οικουμενικόν πατριάρχην», αναγνώριζε το πρωτεί, παρακαλούσε όμως τον πάπα να επιτρέψει στην ανατολική Εκκλησία να χρησιμοποιεί το σύμβολο χωρίς την προσθήκη.
Η ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΛΥΩΝ ΤΟΥ 1274 ΚΑΙ Ο ΣΙΚΕΛΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΤΟΥ 1282
Η σύνοδος της Λυών άρχισε στις 7 Μαίου 1274. Στις 18 έκανε δεκτό κανόνα που όριζε την πίστη σύμφωνα με το filioque . Στις 24 Ιουνίου έφτασαν οι έλληνες αντιπρόσωποι για να τακτοποιηθεί το ζήτημα της ενώσεως. Ύστερα από πέντε μέρες, την εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου έγινε παπική λειτουργία στον ναό του Αγίου Ιωάννου, στην οποία ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο διαβάστηκαν στις δύο γλώσσες όπως και το Σύμβολο της Πίστεως με το filioque μόνο για την περίπτωση αυτή. Ο θεολόγος Μποναβεντούρα κήρυξε, έδειξε συμπάθεια για τους Έλληνες και μετέφρασε το όνομά του σε Ευτύχιος.
Στις 6 Ιουλίου έγινε επίσημη ανακήρυξη της ενώσεως. Ο αυτοκράτορας διακήρυξε ότι σωστή πίστη είναι αυτή που ομολογεί η Ρωμαϊκή εκκλησία. Δήλωσε αιώνια πίστη στην ομολογία αυτή και την πίστη του στο πρωτείο του πάπα.
Στις τελικές εργασίες της η σύνοδος πλησίασε στην ελληνική άποψη διακηρύσσοντας ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και τον Υιό ως από μία μοναδική αιτία και αρχή. Για το πρωτείο η πρόταση διατυπώθηκε με τον καόλουθο τρόπο: «Η πληρότητα της εξουσίας (της ρωμαϊκής εκκλησίας) βρίσκεται στο ότι αυτή δίνει στις άλλες εκκλησίες ένα μέρος από τη δική της ποιμαντική φροντίδα, ωστόσο η Ρωμαϊκή εκκλησία πολλές από αυτές, και προπάντων τα πατριαρχεία, τις εφοδίασε με διάφορα προνόμια, κρατώντας όμως για τον εαυτό της τα δικαιώματά της».
Η ένωση έπρεπε να εφαρμοστεί στην Κωνταντινούπολη. Ο πατριάρχης Ιωσήφ, είπαμε ότι παραιτήθηκε και από τη Μονή της Περιβλέπτου οδηγήθηκε στο φρούριο της Χηλής. Στον θρόνο ανέβηκε ο Ιωάννης Βέκκος ο οποίος μαζί με τον αυτοκράτορα προσπάθησαν να επιβάλλουν την ένωση με βίαια μέτρα. Ήταν κι αυτός όμως αυταρχικός. Κάποτε όταν δεν τον άκουσε ο αυτοκράτορας, πέταξε μπροστά την πατριαρχική ράβδο και αποχώρησε στη μονή της Χώρας.
Η ένωση λοιπόν έμεινε μόνο στα χαρτιά και στην πραγματικότητα δεν εφαρμόστηκε. Το 1276 πέθανε ο πάπας. Οι τρεις πάπαες που τον διαδέχτηκαν έμειναν στον θρόνο για σύντομο χρονικό διάστημα.
Τα πράγματα όμως σχετικά με την ένωση δυσχερέθηκαν περισσότερο. Ο Μιχαήλ και ο διάδοχός του Ανδρόνικος έφραψαν γράμμα επαναλαμβάνοντας το πρωτείο του πάπα και τη διδασκαλία του filioque, όμως στο τελευταίο άλλαξαν την την ορολογία του κειμένου της Λυών. Ο νέος πάπας Νικόλαος Γ΄, διαπίστωσε ότι αυτή η αλλαγή έδειχνε πως οι Έλληνες θεωρούσαν τους Λατίνους αιρετικούς κι έτσι ζήτησε να προσθέσουν στο Σύμβολο το filioque, ενώ παράλληλα ζήτησε να παραμείνει μόνιμος παπικός αντιπρόσωπος στην Κωνσταντινούπολη.
Το 1281 εκλέχτηκε νέος πάπας ο Μαρτίνος Δ΄, Γάλλος φίλος του Κάλολου Ανζού. Αυτός ήταν υπέρ του να επανακυριευθεί η Κωνσταντινούπολη κι από κει να πολεμήσει τους Τούρκους. Μάλιστα ορίστηκε η ημερομηνία του πολέμου το 1283. Ο Μαρτίνος Δ΄ αφόρισε τον Μιχαήλ τον Νοέμβριο του 1281, ο Μιχαήλ όμως δεν δήλωσε ότι αρνείται την σύνοδο της Λυών.
Το Βυζάντιο απαλλάχτηκε από το μεγάλο κίνδυνο, χάρη στην επανάσταση του σικελικού λαού, γνωστή ως Σικελικός Εσπερινός. (30 Μαρτίου 1282). Ο βασιλιάς της Αραγονίας Πέτρος, γαμπρός του Μανφρέδου, μισούσε τον Κάρολο, συμμάχησε με τον Μιχαήλ κι ετοίμασε την επανάσταση. Ο λαός εύκολα εξεγέρθηκε γιατί η διοίκηση του Καρόλου ήταν μισγτή. Βασιλιάς ανακηρύχτηκε ο Πέτρος της Αραγονίας κι έτσι ο Κάρολος Ανζού εξαιτίας των γεγονότων παραιτήθηκε από τα επεκτατικά του σχέδια στην Ανατολή. Ο πάπας αφόρισε τον πέτρο της Αραγονίας, όμως αυτός δεν έδωσε σημασία. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος πέθανε στις 11 Δεκεμβρίου 1282.
Αμέσως ο πατριάρχης Βέκκος εκθρονίστηκε από τον νέο αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄, ο οποίο δήλωσε πως η υποταγή στον πάπα ήταν αμάρτημα. Ο Ιωσήφ επανήλθε και πάλι στον θρόνο του. Μάλιστα ο αυτοκράτορας διέταξε να μην κηδευτεί εκκλησιαστικά ο πατέρας του. Εν ωό Ιωσήφ έβαλε σε τριών μηνών αργία όλους τους ιερείς και τους επισκόπους και όλοι οι ναοί ν’ αγιαστούν με αγιασμό.