1860-1961 ΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ: ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΚΑΙ Η ΛΥΣΗ ΤΟΥ
Όταν απόκτησαν οι Βούλγαροι δικό τους κράτος, επιδίωξαν ν’ αποκτήσουν και εκκλησιαστική αυτονομία.. Έτσι ιδρύθηκε η αρχιεπισκοπή Βουλγαρίας, που τελικά ως έδρα της ορίστηκε η Αχρίδα.. Όταν καταλύθηκε το κράτος τους από τον Βασίλειο Β΄, η αρχιεπισκοπή διατηρήθηκε, περιλάβαινε όμως και ελληνικές επαρχίες, έτσι έγινε ελληνική με έλληνες επισκόπους. Από τους βασιλιάδες του δεύτερου Βουλγαρικού κράτους, ιδρύθηκε το πατριαρχείο Τορνόβου το οποίο καταργήθηκε μετά την υποταγή τους στους Τούρκους.
Στη σερβική μονή Χελανταρίου ζούσε ο Βούλγαρος μοναχός Παίσιος, ο οποίος θέλοντας να γράψει βουλγαρική ιστορία μάζεψε υλικό από τη Βλαχία και την Αυστρία και την εξέδωκε το 1762. Οι Βούλγαροι τη διάβασαν και ενθουσιάστηκαν.
Έτσι σιγά-σιγά οι Βούλγαροι απόκτησαν εθνική συνείδηση και ξεχώρισαν τον εαυτό τους από τους λοιπούς Βαλκανικούς λαούς. Θέλησαν λοιπόν να λατρεύουν τον Θεό στην δική τους γλώσσα, δικό τους κλήρο, δική τους εκκλησία.
Ο Βενελίνος υποστήριξε ότι οι Βούλγαροι είναι απόγονοι των αρχαίων Μακεδόνων, ότι οι Έλληνες κατέκτησαν τη χώρα τους και σφετερίστηκαν τα δικαιώματά τους. Αυτά όλα ακόμη και Βουλγαρόφιλοι ιστοτικοί θεώρησαν πως είναι φανταστικά. Όμως οι Βούλγαροι τα πίστεψαν.
Θέλησαν λοιπόν ν’ αποσπαστούν τελείως από το Οικουμενικό Πατριαρχείο κι έδιωξαν τους έλληνες επισκόπους. Ο Μακαριουπόλεως Ιλαρίων στην Κωνσταντινούπολη δεν μνημόνευσε το όνομα του Πατριάρχη την ημέρα του Πάσχα (1860) και τον μιμήθηκαν και άλλοι.
Μετά απ’αυτά οι Βούλγαροι στράφηκαν στην Τουρκική κυβέρνηση και το 1861 ζήτησαν την ανεξαρτησία της εκκλησίας τους. Ως απάντηση πήραν ότι μπορούν να έχουν την εθνική εκκλησιαστική ανεξαρτησία τους, όχι όμως ανεξαρτησία από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Το 1867, ο πατριάρης Γρηγόριος Στ΄ σύνταξε ένα σχέδιο με το οποίο θα ιδρυόταν «Εξαρχία» για τις καθαρά Βουλγαρικές περιοχές με τυπική εξάρτηση από το πατριαρχείο. Το σχέδιο όμως αυτό απορρίφθηκε και από τους Βούλγαρους και από τους Τούρκους.
Το 1868 η τουρκική κυβέρνηση πρότεινε άλλο σχέδιο με το οποίο προβλεπόταν έδρα του Εξάρχου στην Κωνσταντινούπολη και για τις μικτές επαρχίες δύο επίσκοποι, Βούλγαρος και Έλληνας.
Οι Βούλγαροι συμφώνησαν με το σχέδιο αυτό και με έγγραφο δήλωσαν ότι αποχωρούν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την 27 Φεβρουαρίου 1870 ιδρύθηκε η Βουλγαρική Εξαρχία. Κατά την οποία ο πατριάρχης επικυρώνει την εκλογή του Εξάρχου, ο οποίος θα είναι υποχρεωμένος να τον μνημονεύει στη λειτουργία.
Τον Ιανουάριο του 1872 το φιρμάνι τέθηκε σε εφαρμογή και ο Βιδύνης Άνθιμος εκλέχτηκε Έξαρχος των Βουλγάρων. Το πατριαρχείο τον καθαίρεσε και τον αφόρισε μαζί με άλλους μητροπολίτες που είχε και προηγουμένως καθαιρέσει.
Την εποχή του Ανθίμου Στ΄ (1872) συγκροτήθηκε μεγάλη σύνοδος στην οποία έλαβαν μέρος 2 πρώην οικουμενικοί πατριάρχες, ο πατριάρχης Αλεξανδρείας και Ιεροσολύμων, αρχιεπίσκοπος Κύπρου και 24 αρχιερείς και κήρυξε σχισματικούς όλους τους αρχηγούς του κινήματος και τους οπαδούς τους. Η σύνοδος στηρίχτηκε στο γεγονός ότι ενώ οι Βούλγαροι δεν είχαν δικό τους κράτος, ήθελαν χωριστή εκκλησία.
Το 1878 με τη συνθήκη του Βερολίνου ύστερα από Ρωσοτουρκικό πόλεμο ιδρύθηκε Βουλγαρική ηγεμονία, αλλά ο Έξαρχος των Βουλγάρων εξακολούθησε να παραμένει στην Κωνσταντινούπολη.
Ο διορισμός Βουλγάρων επισκόπων σε μικτές επαρχίες δημιούργησε τεράστια προβλήματα. Οι Βούλγαροι προσπαθούσαν να προσελκύσουν τους πληθυσμούς της Μακεδονίας στην Εξαρχία. Όσοι έμεινα πιστοί στο πατριαρχείο ονομάστηκαν Γραικομάνοι τους οποίοους οι Βούλγαροι ακόμα και με τη βία κοιτούσαν να τους υποτάξουν.
Ο Μακεδονικός αγώνας τελείωσε με τη παραχώρηση του Συντάγματος το 1908 και με τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-13. Η Βουλγαρία περιορίστηκε στα όριά της και ματειώθηκαν τα επεκτατικά της σχέδια. Ο Έηαρχος αποχώρησε από την Κωνσταντινούπολη και εγκαταστάθηκε στη Σόφια το 1915 στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου.
Στο Β΄παγκόσμιο πόλεμο η Βουλγαρία συμμάχησε με τον Άξονα. Οι Γερμανοί πέρασαν κι από κει και κατέβηκαν στην Ελλάδα και οι Βούλγαροι κατέλαβαν την Α. Μακεδονία . Μετά την ήττα του Άξονα, κατέλαβαν τη Βουλγαρία τα ρωσικά στρατεύματα και επιβλήθηκε σοσιαλιστικό καθεστώς.
Τον Ιανουάριο του 1945, ο έξαρχος Στέφανος παρακάλεσε τον πατριάρχη Βενιαμήν να άρει το σχίσμα. Με την αφορμή της ενθρονίσεως του πατριάρχη Ρωσίας Αλεξίου στη Μόσχα, έγινε συζήτηση των πατριαρχών για το θέμα και για την άρση του σχίσματος προεβλήθηκαν οι εξής αξιώσεις: Η Βουλγαρική εκκλησία να ζητήσει συγγνώμη, η Εξαρχία να περιοριστεί στα όρια του κράτους τους, η έδρα της να είναι στη Βουλγαρία και οι Βούλγαροι κληρικοί της Κωνσταντινουπόλεως να υπαχθούν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι Βούλγαροι δέχτηκαν τους όρους κμι έτσι πραγματοποιήθηκε η άρση του σχίσματος στις 22 Φεβρουαρίου του 1945. Η βουλγαρική εκκλησία ανακηρύχτηκε αυτοκέφαλη.
Στις 10 Μαϊου του 1953 η η εκκλησία της Βουλγαρίας αυτοανακηρύχτηκε πατριαρχείο, πράγμα που προκάλεσε ανωμαλίες στις σχέσεις της με τις άλλες εκκλησίες. Τελικά το πατριαρχείο της αναγνώρισε την «πατριαρχικήν αξίαν» το 1961.