Λ΄(30η) Σεπτεμβρίου
Τη Λ΄ (30η) του αυτού μηνός μνήμη του αγίου Γρηγορίου επισκόπου της Μεγάλης Αρμενίας του Φωτιστού.
Ο άγιος Γρηγόριος κατήγετο από παρθικό βασιλικό αίμα. Ήταν υιός του Αρσακίδου σατράπου Ανάκ, ο οποίος με διαταγή του βασιλέως της Περσίας Αρταξέρξη (Αρτασίρ) εφόνευσε τον βασιλέα της Αρμενίας Τιριδάτη Β΄τον Μέγα (Χοσρόη κατά τις αρμενικές πηγές, 217-238).
Εκδικούμενοι το έγκλημα οι Αρμένιοι σατράπες κατέσφαξαν όλη την οικογένεια του Ανάκ (238), πλην του διετούς τότε Γρηγορίου τον οποίο η τροφός φυγάδευσε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Εκεί ο άγιος βαπτίστηκε και έλαβε την ελληνοχριστιανική παιδεία. Όταν ανδρώθηκε, νυμφεύτηκε κόρη βασιλικής οικογένειας και απέκτησε δύο υιούς, τον Βαρτάνη και τον Αριστάκη τους οποίους ανέθρεψε με την πίστη του Χριστού.
Στην Καισάρεια βρισκόταν εξόριστος από τον Αρταξέρξη και ο υιός του φονευθέντος Χοσρόη Τιριδάτης Γ΄. Γνωρίζοντας ο Γρηγόριος τον φόνο που είχε διαπράξει ο πατέρας του, συνδέθηκε μαζί του και του προσέφερε τις υπηρεσίες του, χωρίς να του αποκαλύψει την καταγωγή του. Το 287 ο Τιριδάτης με την υποστήριξη των Ρωμαίων ανέκτησε τον θρόνο της Αρμενίας, οπότε και ο Γρηγόριος επέστρεψε στην πατρίδα του. Επειδή όμως διάπυρη αγάπη προς τον Θεό έφλεγε την ψυχή του, εγκατέλειψε τον κόσμο και αναχώρησε στην έρημο για να ζήσει ως ασκητής.
Ανερχόμενος στον θρόνο ο Τιριδάτης Γ΄, αντί να αναγνωρίσει το φιλάνθρωπο χέρι του Θεού στην ευεργεσία που του έγινε, αφοσιώθηκε με ζήλο στην ειδωλολατρία. Επιθυμώντας να έχει συγκοινωνό στις θυσίες και τον φίλο του Γρηγόριο, τον μετεκάλεσε στα ανάκτορα και προσπάθησε να τον πείσει να αρνηθεί την πίστη του Χριστού, να προσφέρει δε ως θυσία στον βωμό της θεάς Αναχίτ (Αρτέμιδος) στεφάνι από άνθη.
Όταν ο Γρηγόριος αρνήθηκε να θυσιάσει στα είδωλα, ο βασιλεύς τον υπέβαλε σε απάνθρωπα βασανιστήρια. Κρεμασμένο κατακέφαλα από το ένα πόδι τον έδερναν με ραβδιά ροδιάς, ενώ από κάτω τον κάπνιζαν με βρωμερότατη κοπριά. Έσφιξαν την κεφαλή του με μηχανικό όργανο και έριξαν με σύριγγα στα ρουθούνια του ποτάσα με ξίδι, ανάμικτα με αλάτι και νίτρο των οποίων η δριμύτης εισήλθε στον εγκέφαλό του. Κατέκαυσαν την κεφαλή του με δερμάτινο θύλακα και από τον αφεδρώνα έριχναν προς καταισχύνη του άφθονο νερό στην κοιλιά του.
Όσο ο Τιριδάτης χλεύαζε τον Θεό του Γρηγορίου, τόσο ο άγιος ενδεδυμένος την πανοπλία της πίστεως εξερχόταν αβλαβής από τα βασανιστήρια και ευχαριστούσε τον Θεό που τον αξίωνε να πάσχει υπέρ του ονόματός του.
Όταν ο βασιλεύς έμαθε ότι ο Γρηγόριος ήταν υιός του φονέα του πατέρα του, τον έριξε σε βαθύ και αφεγγές ξηροπήγαδο, γεμάτο δηλητηριώδη ερπετά. Ανάμεσά τους ο Γρηγόριος έζησε θεία προνοία δώδεκα χρόνια, τρεφόμενος κρυφά από μια χήρα γυναίκα.
Μετά τον μαρτυρικό θάνατο που υπέστη η αγία Ραψιμία και η συνοδία της από τον Τιριδάτη (βλ. κάτωθι βίο), ο άνομος βασιλεύς έχασε το λογικό του και συνέβοσκε με τους χοίρους.
Η αδελφή του βασιλέως Χοσροβιδούκτα, πληροφορήθηκε πως ο αδερφός της μπορούσε να λυτρωθεί μόνον με τη μεσιτεία του Γρηγορίου. Έδωσε τότε εντολή να βγάλουν τον Γρηγόριο από το πηγάδι. Με την προσευχή του Γρηγορίου ο βασιλεύς θεραπεύτηκε και πίστεψε τότε στον Χριστό. Το παράδειγμά του ακολούθησαν όλοι οι συγγενείς του, οι μεγιστάνες και πλήθος λαού. Ο άγιος τους κατήχησε και ανήγειρε ναό προς τιμήν της παρθενομάρτυρος Ριψιμίας και της συνοδείας της. Στο κτίσιμο βοηθούσε με πολλή ταπείνωση και ο Τιριδάτης. Αμέσως μετά έστειλε τον Γρηγόριο στην Καισάρεια, όπου ο επίσκοπός της Λεόντιος τον χειροτόνησε επίσκοπο Αρμενίας με τον τίτλο του καθολικού, δηλαδή πατριάρχη (περί το 300).
Επιστρέφοντας στην πατρίδα του ο Γρηγόριος βάπτισε τον βασιλέα και πλήθος λαού στον ποταμό Ευφράτη. Εγκατέστησε την έδρα του στην πόλη Αστιράτ και ανέλαβε περιοδείες σε όλη τη χώρα για τον εκχριστιανισμό της και την οργάνωση της Εκκλησίας. Χειροτόνησε ιερείς, εγκατέστησε επισκόπους, ανήγειρε ναούς, κανόνισε τα της λατρείας, κατηχούσε, βάπτιζε και θεράπευε κάθε ασθένεια.
Σε όλα είχε βοηθό τον βασιλέα ο οποίος προικοδοτούσε πλούσια τις εκκλησίες και του παρείχε κάθε συμπαράσταση στο αποστολικό έργο. Έτσι η Αρμενία κατέστη το πρώτο χριστιανικό κράτος, το οποίο μετέδωσε το φως του Χριστού και στους γειτονικούς λαούς, Πέρσες, Μήδους και Ασσυρίους.
Το 320, έχοντας στερεώσει την ειρήνη του Χριστού σε όλη την Αρμενία, ο Γρηγόριος κατέστησε τον υιό του Αριστάκη αρχηγό της Εκκλησίας και αυτός απεσύρθη στο όρος Μανυέα για να ζήσει με άσκηση τις υπόλοιπες μέρες της ζωής του. Το 328 τον βρήκε κάποιος ποιμένας νεκρό και ενταφιάστηκε κοντά στην Αστιράτ.
- Μνήμη των αγίων Αριστάκου, Βαρτάν,Χούσσικ, Ναρσή και Ισσαάκ του Μεγάλου, απογόνων του αγίου Γρηγορίου του Φωτιστού και καθολικών της Αρμενίας.
- Τη αυτή ημέρα μνήμη των αγίων παρθενομαρτύρων Ριψιμίας και Γαϊανής, μετά των συνανεραιθέντων τριάκοντα δύο συνασκητριών και εβδομήκοντα μαρτύρων.
- Ο άγιος μάρτυς Στρατόνικος ξίφει τελειούται.
- Ο άγιος μάρτυς Μαρδόνιος άνθρακας πυρός επί του ομφαλού δεξάμενος τελειούται μετά των συναθλητών αυτού, Μυγδονίου, Γοργονίου, Ινδού, Γλυκερίου του πρεσβυτέρου, Θεοφίλου του διακόνου και των συν αυτοίς αγίων γυναικών.
- Μνήμη των δύο ανωνύμων παρθενομαρτύρων γυναικών.
- Οι άγιοι χίλιοι ανώνυμοι μάρτυρες ξίφει τελειούνται.
- Τη αυτή ημέρα μνήμη του οσίου Γρηγορίου του ασκήσαντος παρά τον ποταμό Πέλσμα.
- Μνήμη του εν αγίοις πατρός ημών Μιχαήλ μητροπολίτου Κιέβου.
Ταις των σων αγίων πρεσβείαις, Χριστέ ο Θεός, ελέησον ημάς. Αμήν.