ΙΔ΄(14η) Σεπτεμβρίου.
Τη ΙΔ΄(14η) του αυτού μηνός η παγκόσμιος Ύψωσις του τιμίου και ζωοποιού Σταυρού.
Όταν το 312 ο Μέγας Κωνσταντίνος εξεστράτευσε εναντίον του τυράννου της Ρώμης Μαξεντίου, την παραμονή της οριστικής μάχης είδε να σελαγίζει στον ουρανό, σχηματισμένο από άπλετο φως ηλιακών ακτίνων, το σημείο του Σταυρού. Ύστερα από την θαυμαστή αυτή επιφάνεια κατεκόσμησε τα πολεμικά του λάβαρα με το τρόπαιο του Σταυρού, και θέτοντας αυτά επί της κεφαλής των στρατευμάτων του κέρδισε περίλαμπρη νίκη, η οποία τον κατέστησε κύριο του Ρωμαϊκού κόσμου και του επέτρεψε να εξασφαλίσει τον θρίαμβο του χριστιανισμού.
Από τότε ο ευσεβής βασιλεύς έτρεφε τον πόθο να βρει το τίμιο ξύλο. Η ευκαιρία του δόθηκε κατά την διάρκεια της Α΄Οικουμενικής Συνόδου (325), όταν πληροφορήθηκε από τον επίσκοπο Αιλίας (Ιεροσολύμων) Μακάριο περί της αγίας Πόλεως. Στο εικοστό έτος της βασιλείας του (326) έστειλε την μητέρα του αγία Ελένη στους Αγίους τόπους, με σκοπό να τους καθαρίσει από τα είδωλα και να βρει τον Τίμιο Σταυρό και τους τόπους του πάθους του Κυρίου, που είχαν καλυφθεί από τον αυτοκράτορα της Ρώμης Αδριανό Αίλιο (117-138).
Ως αντίποινα σε εξέγερση των Ιουδαίων (132-135) ο Αδριανός είχε ανασκάψει όλη την αγία Πόλη και είχε καταχώσει κάτω από τις επιχωματώσεις τα ιερά της, ώστε να εξαφανισθεί κάθε μνήμη της ιουδαϊκής και χριστιανικής θρησκείας. Στην νέα πόλη που ίδρυσε την Αιλία Καπιτωλίνα, δέσποζε η ειδωλολατρία με κύριους ναούς της το Καπιτώλιο στη θέση του ναού του Σολομώντος και τον ναό της Αφροδίτης, στη θέση του Γολγοθά και του Παναγίου Τάφου.
Με οδηγό τις πληροφορίες της τοπικής παραδόσεως οι εργάτες του Μεγάλου Κωνσταντίνου κατεδάφισαν το μυσαρό ειδώλειο της Αφροδίτης, έσκαψαν στο έδαφος σε μεγάλο βάθος και πέταξαν μακριά από την πόλη όλα τα χώματα και τα υλικά ως μολυσμένα από τις θυσίες. Τότε αποκαλύφθηκε ο Γολγοθάς και το σπήλαιο του Παναγίου Τάφου. Λίγο πιο πέρα βρέθηκαν καταχωσμένοι οι τρεις σταυροί, τα τρία καρφιά που είχαν χρησιμοποιηθεί για να προσηλώσουν επάνω στον Σταυρό οι Ιουδαίοι το ζωοποιό σώμα του Κυρίου και η ξύλινη πινακίδα με την επιγραφή.
Για να διακρίνει ποιος από τους τρεις σταυρούς ήταν του Σωτήρος, ο σοφώτατος Μακάριος με θερμή προσευχή ακούμπησε κάθε έναν χωριστά πάνω σε βαριά ασθενή γυναίκα. Ο Σταυρός του Κυρίου αμέσως θαυματούργησε χαρίζοντας στην ασθενή την υγεία της.
Ευθύς ο επίσκοπος, η βασίλισσα και όλοι οι άρχοντες της συνοδείας της προσκύνησαν με πολλή ευλάβεια και ασπάσθηκαν τον Σταυρό. Επειδή δεν ήταν εύκολο να τον ασπασθούν όλοι οι χριστιανοί, ζήτησαν τουλάχιστον να δουν από μακριά το όργανο της απολυτρώσεώς μας. Ο μακαριώτατος επίσκοπος ανέβηκε πάνω στον άμβωνα και υψώνοντας τον Σταυρό με τα δύο του χέρια τον έδειξε στον λαό του Θεού, που κραύγαζε το «Κύριε ελέησον».
Από τότε οι θείοι πατέρες θέσπισαν να εορτάζεται κάθε χρόνο η Ύψωσις του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού από όλες τις Εκκλησίες όχι μόνο σαν ανάμνηση του γεγονότος, αλλά και για να δειχθεί ότι το σύμβολο αυτό της κατάρας έγινε το καύχημα και το αγαλλίαμά μας.
Σήμερα με την επανάληψη της πράξεως αυτής του επισκόπου Μακαρίου, υψώνοντας δηλαδή τον Σταυρό προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντος και ψάλλοντας το «Κύριε ελέησον» ομολογούμε ότι ανεβαίνοντας ο Χριστός στον Σταυρό ήθελε να αποκαταλλάξει τα πάντα εις Αυτόν, να ενώσει τα πέρατα της γης, το πλάτος και μήκος και βάθος και ύψος εν τω σώματί Του, ώστε να έχωμε δι Αυτού την προσαγωγή προς τον Πατέρα. (Κολ 1,20/Εφ. 3,18)
- Τη αυτή ημέρα εκοιμήθη ο εν αγίοις πατήρ ημών Ιωάννης ο Χρυσόστομος δια δε την μεγάλην εορτήν του Τιμίου Σταυρού μετετέθη η θεία τούτου μνήμη κατά την τρισκαιδεκάτην του Νοεμβρίου μηνός.
- Μνήμη της αγίας Έκτης Οικουμενικής Συνόδου των αγίων εκατόν εβδομήκοντα πατέρων εν Κωνσταντινουπόλει κατά των μονοθελητών σενελθόντων εν έτει 680.
- Μνήμη της ευσεβεστάτης βασιλίσσης Πλακίλλης συζύγου γενομένης του ευσεβεστάτου βασιλέως Θεοδοσίου του Μεγάλου.
- Μνήμη του αγίου μάρτυρος Πάπα.
- Ο άγιος μάρτυς Θεοκλής ξίφει τελειούται.
- Ο άγιος Βαλεριανός, το νήπιον, ξίφει τελειούται.
- Μνήμη του αγίου νέου οσιαομάρτυρος Μακαρίου μαθητού του αγίου Νήφωνος πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, ξίφει τελειωθέντος.
Ταις των σων αγίων πρεσβείαις, Χριστέ ο Θεός, ελέησον ημάς. Αμήν.